Linggo, Oktubre 31, 2021

Undas

UNDAS

malupit ang nanalasang nagdala ng kadimlan
sa madla sa panahong di nila inaasahan
marami mang nakaligtas, marami ring lumisan
saksi ang ulap sa covid na dumaklot sa bayan

ngayong undas, mga nangawala'y ginugunita
may pupuntang libingan, magsisindi ng kandila
mahal sa buhay na para sa atin ay dakila
ating babalikan ang alaala nila't gawa

panahon ding gunitain ang desaparesido
na kaanak ay walang mapuntahang sementeryo
na tanging naiwan sa anak ay mga litrato
di nakita ang dapat humubog sa pagkatao

ang iba naman ay nananalangin ng hustisya
lalo't tinokhang ang anak ng humihikbing ina
tanging magagawa ko sa kanila'y makiisa
na sana hustisya'y kamtin ng mga anak nila

undas ay panahon ng paggunita't pagpupugay
at pagdalaw sa puntod ng mga mahal sa buhay
uusalin ng lihim na sa kanilang paghimlay
ay maging matiwasay ang kanilang paglalakbay

- gregoriovbituinjr.
10.31.2021

Sabado, Oktubre 30, 2021

Paskil sa dyip

PASKIL SA DYIP

nakapaskil sa dyip, "Please read me" 
"No face mask, no face shield, no entry"
wastong bilin, napakasimple
madali lang maiintindi

paskil na nagmamalasakit
nang di mahawaan ng COVID
kung wala kang face mask o face shield
huwag sumakay o sumabit

nawa'y unawaing totoo
na ito'y para rin sa iyo
sa kaligtasan ng kapwa mo
para sa bawat pasahero

ika nga nila, huwag tanga
alam mo namang may pandemya
face mask at face shield mo'y nahan ba?
kung suot, makakasakay ka

- gregoriovbituinjr.
10.30.2021

Biyernes, Oktubre 29, 2021

Paglingap

PAGLINGAP

nakangiti ang pangarap
lumulukso sa hinagap
kapag humigpit ang yakap
umiigting ang paglingap

anong ganda ng panahong
sa amin ay sumalubong
handang harapin ang hamong
di maiwasang masuong

salamat sa bawat ngiti
lagi sanang manatili
pagsinta, adhika't mithi
manatili sanang lagi

kung paglingap ay malusog
ay dahil nga sa pag-irog
habang mundo'y umiinog
rosas ka, ako'y bubuyog

- gregoriovbituinjr.
10.29.2021

Pasong lutuan

PASONG LUTUAN

ang lumang electric rice cooker ay hinanap nila
tanging rice pot o kaldero ang kanilang nakita
ang pinaglalagyan ng kaldero'y nawawala na
yaong sinasaksakan ng kuryente'y nahan na ba

hanggang matagpuan ang hinahanap sa may hardin
subalit pangit nang paglutuan kahit pilitin
ang de-kuryente'y di na mapaglutuan ng kanin
aba'y sa kahoy o sa gasul ka na lang magsaing

hanggang kanilang napagtanto ang katotohanang
ang lumang rice cooker pala'y nasira nang tuluyan
di na magamit, imbes itapon, ginamit naman
ginawa nang pasong taniman ng mga halaman

talagang naging malikhain ang gumawa nito
mapapabilib ka't siya rin pala'y isang henyo
sa kanyang halimbawa'y dapat din tayong matuto
na pwedeng baguhin ang gamit ng sirang gamit mo

- gregoriovbituinjr.
10.29.2021

Alapaap

ALAPAAP

nakatitig na naman sa ulap
upang muling tumula't mangarap
lalo't kayraming nasa hinagap
na nais dalhin sa alapaap

lalo't ulap ay naghugis puso
na madarama kung may pagsuyo
sa musa, makata'y narahuyo
sa pag-ibig na di maglalaho

makatang tunay na umiibig
katawan man ay nangangaligkig
sa alapaap ay nakatitig
puso'y narito pang pumipintig

gagawin ng makata ang lahat
upang ulap ay abuting sukat

- gregoriovbituinjr.
10.29.2021

Sanlakas 28

PAGPUPUGAY SA IKA-28 ANIBERSARYO NG SANLAKAS

aking nakita'y lubusang pagsisilbi sa masa
mapanuri, palaban, talagang nakikibaka
silang Sandigan ng Kalayaan at Demokrasya
ng Sambayanan, saksi ako sa nagawa nila

isinilang sa gitna ng matinding debatehan
tumindig sa tama, iwinasto ang kamalian
wala sa dulo ng baril, di sa digmaang bayan
maitatayo ang mithing makataong lipunan

sinusuring mabuti ang sumusulpot na isyu
binabaka ang mali't kapalpakan ng gobyerno
naghahain pa ng kahilingang pabor sa tao
naghahapag ng solusyong dapat dingging totoo

patuloy sa pag-oorganisa ng aping madla
nakikipagkapitbisig sa uring manggagawa
nakikibakang tunay kasama ng maralita
naglilingkod sa kapwa, nasa puso ang adhika

at sa ikadalawampu't walong anibersaryo
ng Sanlakas, taospusong pagbati't pagsaludo
bahagi na kayo ng paglaki ko't pagtanda ko
kaya narito akong nagpupugay ng totoo

- gregoriovbituinjr.
10.29.2021

Huwebes, Oktubre 28, 2021

Kapasyahan

KAPASYAHAN

ang walo'y nagkatipon
animo'y nagpupulong
kayo na rin ba'y gutom
sa bawat isa'y tanong

hintaying tayo'y bigyan
ng bigas o anuman
sakaling wala naman
sa lupa'y kumahig lang

napagpasyahan nila
laging magsama-sama
mangitlog man ang isa
salamat sa biyaya

pag gabi na'y matulog
at humapon pag antok
pag araw na'y pumutok
tara't magsitilaok

- gregoriovbituinjr.
10.28.2021

Samutsaring nilay

SAMUTSARING NILAY

ang alapaap animo'y muling napagmamasdan
subalit nakatitig lamang pala sa kawalan
habang siko'y nasa pasimano ng durungawan
ay kung anu-ano ang sa isip ay nag-indakan

O, daigdig, manggagawa'y dapat magkapitbisig
upang uring mapagsamantala'y mapag-uusig
ang impit at daing ng mga api'y naririnig
hustisyang asam sa puso ng dukha'y nananaig

minsan, una kong tira'y e4, opening Ruy Lopez
paano pag nag-Sicilian ang katunggali sa chess
imbes na nag-e5 ay c5 ang tirang kaybilis
ani Eugene Torre, ang buhay nga'y parang ahedres

O, kalikasan, bakit ka nila pinabayaan?
bakit karagatan mo'y nagmistulang basurahan
bakit ba dapat alagaan ang kapaligiran
wala mang pakialam ang tao sa kapwa't bayan

- gregoriovbituinjr.
10.28.2021

Puno

PUNO

pagmasdan mo ang mga punò sa katabing gubat
tingnan mo ang mga tindig nila't nakagugulat
tila bantay sa sukal habang napapamulagat
tila tanod sa dawag na sa iyo'y nanunumbat

animo'y karit ni Kamatayan ang isang sanga
na parang handa kang hatawin kapag nangambala
may mahahabang sanga ring tila yayakapin ka
marahil mga tuod na nagkadahon lang sila

pagsapit ng dapithapon, mawawala ang lilim
dadantay sa katawan mo't pisngi'y sariwang hangin
puno'y nag-iindakan pagsapit ng takipsilim
kasabay ng amihan at alitaptap sa dilim

diwa ng makata'y inaakit ng mga punò
guniguni ng manunula ang nirarahuyò
may diwata ba roong sa makata'y nanunuyò
bagamat lalamunan ko naman ay nanunuyô

- gregoriovbituinjr.
10.28.2021

Miyerkules, Oktubre 27, 2021

Engels at Rizal sa London

ENGELS AT RIZAL SA LONDON

may tula si Rio Alma tungkol sa pagkikita
nina Friedrich Engels at Jose Rizal, sa London pa
na pag iyong nabasa'y tila ka mapapanganga
na sa pag-uusap nila'y parang naroroon ka

anong tindi ng dayalogo ng dalawang iyon
kay Rizal, dapat unahin muna ang edukasyon
kay Engels, nirespeto si Rizal sa pasyang iyon
subalit binanggit bakit dapat magrebolusyon

at sa huli, nagkamayan ang dalawang dakila
ngunit nang maghiwalay, may binulong silang sadya
na di na nadinig ng isa't isa ang salita
bagamat batid natin bilang nagbabasang madla

at ngayon, sa webinar ni Dr. Ambeth Ocampo
ay sinabing baka nagkita ang dalawang ito
nagkasabay sa London silang sikat na totoo
kung aaralin natin ang kasaysayan ng mundo

wala pang patunay na nag-usap nga ang dalawa
bagamat magkalapit ang tinutuluyan nila
nasa Primrose Hill si Rizal,  sa inupahan niya
kay Engels ang layo'y sandaan limampung metro pa

kaya iniskrin shot ko ang isang slide ni Ambeth
upang magsaliksik baka may ibang kumalabit
sabihing may katibayang nag-usap silang higit
at nang sa aking balikat, ito'y di ipagkibit

- gregoriovbituinjr.
10.27.2021

* litrato ay screenshot sa nadaluhan kong webinar na isa sa tagapagsalita ay si Dr. Ambeth Ocampo, Session 2 ng Ilustrado Historiography ng Philippine International Quincentennial Conference, October 26, 2021
* datos mula sa isang aklat ng tula ni Rio Alma (na di ko na matandaan ang pamagat)
* https://www.pna.gov.ph/articles/1072710

Pambansang utang






PAMBANSANG UTANG

utang ng utang, nakikinabang ba'y buong bansa
o ito'y para sa pag-unlad ng tuso't kuhila
at tubò ng korporasyon nilang dinadakila
ngunit bakit naghihirap pa rin ang laksang dukha?

pambansang utang, inutang nila mula pa noon
may utang ka, ako, ang isisilang pa lang ngayon
sa piso, umabot nang higit labing-isang trilyon
sa dolyares ay dalawang daan, tatlumpung bilyon

kanino ba tayo umutang ng ganyang salapi
upang magkautang din ang sunod na salinlahi
utang ng gobyerno, apektado ang buong lipi
gobyernong papalit-palit, bakit ganyan ang gawi

pambansang utang ay para ba sa pag-unlad nino?
bakit naghihirap pa rin ang karaniwang tao?
bakit una'y pag-unlad ng tulay, at di ng tao?
obrerong gumawa ng tulay, dukha pa rin, oo

sa webinar na dinaluhan ko'y may panawagan:
kanselahin o ibasura ang di mabayarang
utang, kanselahin pati ilehitimong utang
higit dito'y dapat tigil na ang pangungutang

sa United Nations ay itayo sa loob nito
ang isang mekanismong dapat na komprehensibo
hinggil sa isyu ng utang, i-awdit ding totoo
ang nagpautang at ang nangungutang na gobyerno

pagbubuo at paglalatag ng pandaigdigan
at pambansang balangkas, pati mga patakaran
ukol sa pangungutang at pagbabayad ng utang
na demokratiko't sa batayang makatarungan

sanggol ka pa'y kaylaki na ng utang ng ina mo
sino bang magbabayad ng inutang ng gobyerno
o ang inutangan yaong may utang na totoo
ah, ganitong sistema'y dapat tuluyang mabago

- gregoriovbituinjr.
10.27.2021

mga litrato mula sa PowerPoint ng dinaluhang webinar

Martes, Oktubre 26, 2021

Pagkatha

PAGKATHA

totoo nga bang sa maraming taludtod at saknong
ako'y pawang paglalarawan ng kutya't linggatong
tulad ng sinulat ni Balagtas sa obra noon
na kayraming inililibing ng walang kabaong

datapwat di totoo ang kanilang haka't bintang
madalas ilarawan ko'y bagay na karaniwan
pati mga nangyayari sa klima't kalikasan
di pulos damdamin, emosyon, dusa't kalungkutan

kayraming paksa sa paligid, ilibot ang mata
natumbang puno ng saging, ipil, kalumpit, mangga
bulalo, adobo, manggagawa, pabrika, silya
mga konsepto tulad ng panlipunang hustisya

anong mga balita't nagaganap sa paligid
karapatang pantao, tokhang, sa dilim binulid
isda sa laot, kalabaw, ibon sa himpapawid
tabak, rebolber, Supremo, sugod, mga kapatid

makinig sa radyo, masdan mo ang kapaligiran
kahit sa paghimbing, paksa'y napapanaginipan
babangon bigla, magsusulat, madaling araw man
habang sariwa pa ang nagsasayaw sa isipan

- gregoriovbituinjr.
10.26.2021

Lunes, Oktubre 25, 2021

Pagkakaisa

PAGKAKAISA

may agad akong nagunita nang mabasa iyon
kasabihang sa buhay ay may prinsipyadong layon
mula sa Etiyopya, animo'y tula at bugtong
ang: "When "When spider webs unite, they can tie up a lion."

na maikukumpara sa nabasa ko ring taos
ito'y: "Workers of the world, unite! You have nothing to lose
but your chain," kung manggagawa nga'y magkaisang lubos
puputlin nila ang kadena ng pagkabusabos

kung magkapitbisig tulad ng sapot ng gagamba
magagapos nila ang leyong mapagsamantala
at sa pang-aapi sa masa'y di na makadamba
tulad ng pagtapos sa paghahari ng burgesya

dahil Tao'y tao, ating kapwa, may karapatan
tulad ng mga manggagawang aliping sahuran
kung walang manggagawa, wala tayong kaunlaran
kanilang mga kamay ang nagbuo ng lipunan

sapot ng gagamba'y ihanda nating buong giting
upang igapos ang leyong dahilan ng ligalig
manggagawa, magkaisa, mensahe'y iparating
upang bulok na sistema'y palitan na't malupig

- gregoriovbituinjr.
10.25.2021
#LaborPowersa2022
#ManggagawaNamansa2022

ang litrato ay screenshot mula sa yutyub

Basura

BASURA

mula sa "To All The Girls I've Loved Before" na awitin
na minsan ko nang kinanta't makabagbag-damdamin
ngayon, ito nga'y binago ng ilang malikhain
"To All The Wastes I've Trashed Before" na pumukaw sa akin

isang paalala sa mali nating ginagawa
tapon kung saan-saan, sa basura'y balahura
kayraming basurang plastik sa paligid at diwa
tila kalikasan na'y ating binabalewala

maruming kinahihinatnan ng ating paligid
mga isda sa laot, sa plastik na nabubulid
hayop, ibon, sa plastik na basura nasasamid
gayon din ang tao, paano ito mapapatid

pinag-uusapan sa mundo'y nagbabagong klima
lalo't sa Nobyembre, COP 26 ay simula na;
dapat pag-usapan din ang tumitinding basura
paano lulutasing sama-sama ang problema

may ginagawa, ngunit di sapat ang mag-ekobrik
lalo't may naglilipana nang mga microplastic
eh, paano pa ang di na makitang nanoplastic
na baka sa ating kinakain pa'y nagsumiksik

"To All The Wastes I've Trashed Before" ay ating pagnilayan
tandang may dapat tayong gawin sa kapaligiran
plastik na basura'y paano ba sosolusyonan
upang luminis ang paligid at kinabukasan

- gregoriovbituinjr.
10.25.2021

ang litrato ay screenshot mula sa fb
COP 26 - ika-26 na pulong ng taunang Conference of Parties on Climate Change, na magaganap sa Nobyembre 2021

Linggo, Oktubre 24, 2021

Usapang manok

USAPANG MANOK

tatlong manok ang nakatali doon sa kulungan
habang manok na nasa laya'y nakatanghod lang
marahil napag-usapan nila ang kalayaan
masarap ang buhay sa laya, ang nasabi naman

patungong bitayan na ba ang tatlong nakakulong?
nagpiit ba sa kanila'y naghanda na ng gatong?
nagawa lang ng tatlong manok ay bumulong-bulong
tanong ng manok sa laya, anong maitutulong?

baka naman manok ay kanilang aalagaan
o palakihin ang magiging magilas na tandang
o paiitlugin ang magiging inahin naman
ngunit sa may-ari ng manok yaong kapasyahan

natapos agad ang kanilang munting pag-uusap
nang kulungan ay kinuha agad sa isang iglap
dadalhin sa kung saan, bibitayin na bang ganap?
o sila'y aalagaan ng may buong paglingap?

- gregoriovbituinjr.
10.24.2021

Natumbang saging

NATUMBANG SAGING

tinumba marahil ng bagyo ang buwig ng saging
kanina ko lang nakita sa likod-bahay namin
baka maunahan ng daga, dapat ko nang kunin
kaysa  saging na mahihinog na'y kanyang ngatngatin

higit isang buwan na nang una ko itong kunan
ng litrato nang muling umuwi ng lalawigan
dahil potasyum itong pampalakas ng katawan
na naging paksa na rin ng tula sa kalusugan

ngalang agham pala nito'y musa acuminata
ang ibang ispesyi nito'y musa balbisiana
na hybrid ng dalawa'y musa paradisiaca
habang musa sapientum ang lumang ngalan niya

anong sarap ng saging na tanim mo pag nahinog
pagkat alaga mo ito'y talagang mabubusog
habang katabing kumakain nito'y iniirog
na dahil sa potasyum, katawan ninyo'y lulusog

- gregoriovbituinjr.
10.24.2021

Sabado, Oktubre 23, 2021

Ayoko

AYOKO

ayokong magtila nalaglag na mumo sa pinggan
na imbes kainin mo'y pakain na lang sa langgam
o patuka sa manok, o ng mga sisiw pa lang
ayokong maging mumo, tiyan ay di nakinabang

ayoko sa isang buhay na walang katuturan
na hanap sa akin ay manahimik sa tahanan
na dinistrungka na ang iwi kong puso't isipan
na pulos kain, tulog, ligo, nasa palikuran

ayoko sa paraisong pawang kapayapaan
di pa ako patay upang pumayapang tuluyan
buti pa sa putikan at impyernong kalunsuran
dahil may katuturan ka sa ipinaglalaban

ayokong mapag-iwanan lamang ng kasaysayan
na buhay ka nga sapagkat humihinga ka lamang
buti pa ang tae ng kalabaw na nadaanan
na magagamit mo pang pataba sa kabukiran

ayokong ako'y di ako, nasa ibang katawan
tunay na ako'y wala, nasa ibang katauhan
ang hanap nila sa akin ay ibang tao naman
nais ko ang tunay na ako, na dapat balikan

- gregoriovbituinjr.
10.23.2021

Biyernes, Oktubre 22, 2021

Kalusugan

KALUSUGAN

sa isang webinar sa kalusugan ay nabatid
ang dapat gawin ngayong nananalasa ang covid
tila baga sa karimlan tayo'y ibinubulid
habang iniisip paano ito mapapatid

kalusugan pala'y kagalingang pangkabuuan
ng pisikal, mental, sosyal, ng buong katauhan
at di lamang kawalan ng sakit o kahinaan
ito pala'y batayang prinsipyong pandaigdigan

di kalusugan kung walang malusog na isipan
at malusog na isip ay higit pa sa kawalan
ng kasiraan sa pag-iisip, na natutunan
sa isang webinar hinggil sa ating kalusugan

tunay ngang nakakabalisa ang coronavirus
siyam daw sa sampung tao'y ligalig ditong lubos
panganib na sa kalusugan, sa kita pa'y kapos
walang trabaho't katiyakan, naipon pa'y ubos

dahil ako'y nagka-covid, sa webinar dumalo
sa maraming kaalamang binahagi'y matuto
salamat sa webinar sa binahaging totoo
habang nakatingin pa rin ako sa sarili ko

- gregoriovbituinjr.
10.22.2021

mga litrato ay screenshot ng makata sa webinar

Buryong

BURYONG

dinaluhan ko'y webinar hinggil sa kalusugan
sa panahon ng pandemya sa loob ng kulungan
isang webinar na dapat kong magtala't daluhan
bilang sekretaryo heneral ng aming samahan

nagtanong din ako: paano ang social distancing
nang di magka-covid sa piitang siksikan man din
di lang sa jail personnel kundi sa mga preso rin
tugon ay may mekanismong ginawa na't gagawin

ang mental illness daw ay kondisyon o kalagayan
na huwag daw agad ituturing na kabaliwan
kundi distress o pagkabalisa, o kalooban
nila'y ligalig, apektado'y ugali't isipan

dahil nasa piitan, nadarama'y pagkaburyong
"makakalaya pa ba ako?" sa isip ay tanong
"masamang balita sa pamilya" ang sumalubong
"walang dalaw o kontak sa labas," di makasulong

laging naghihintay, ngunit naghihintay sa wala
hangad ay paglaya, ngunit kailan ba lalaya
laging tulala, hanggang kailan matutulala
ah, di na maibabalik ang panahong nawala

ano pang layunin o dahilan upang mabuhay?
kung nabubuhay ka namang para ka nang namatay?
isaisip na may pag-asa pa! maging matibay!
mahalaga'y may makausap at nakakadamay

sa nakapiit, tangi kong mapapayo'y magbasa
ng mabubuting aklat na nagbibigay pag-asa
isulat mo ang nasa isip, oo, magsulat ka!
ilahad mo sa papel ang anumang nadarama!

- gregoriovbituinjr.
10.22.2021

mga litrato ay screenshot ng makata sa webinar

Reynante Jamili, kampyong Pinoy boxer

REYNANTE JAMILI, KAMPYONG PINOY BOXER
(Ang Pilipinong nilabanan sina Manny Pacquiao, Erik Morales, at Juan Manuel Marquez)

Reynante Jamili, Pinoy Boxer na kampyon noon
na nakalaban ang magigiting ding mga kampyon
lalo na sa tatlong hari ng featherweight division
na nagkampyon naman sa kani-kanilang panahon

kayganda ng rekord ng kampyon nating boksingero
sa limampu't isang laban ay walo lang ang talo
at apatnapu't tatlong laban ang naipanalo
kung saan mga na-knockout niya'y tatlumpu't tatlo

sa Games and Amusements Board ay tinanghal siyang kampyon
habang nagtagumpay maging Super Bantamweight Champion
doon sa Oriental Pacific Boxing Federation
ngunit sa nasabing tatlong hari'y nabigo noon

lumaban muna kay Erik "El Terible" Morales
sunod ang kababayang Manny Pacquiao na kaybilis
na nagpatumba kay Jamili'y suntok na matulis
lumaban din kay Juan Manuel "Dinamita" Marquez

sa tatlong hari'y pulos knockout ang inabot doon
si Barrera'y isa pang hari sa featherweight noon
na di niya nakalaban sa nasabing dibisyon
natalo man sa magagaling, tunay pa ring kampyon

tingnan lang ang boxing record, aba'y bibilid tayo
knockout percentage niya'y pitumpu't pitong porsyento
salamat, Jamili, sa Pinoy boxing ay ambag mo
di ka dapat malimot pagkat kampyon kang totoo

- gregoriovbituinjr.
10.22.2021

Mga Pinaghalawan:
https://en.wikipedia.org/wiki/Reynante_Jamili
https://boxrec.com/en/boxer/5241
https://youtu.be/gy6N9fyNlQ8
https://youtu.be/USBP7XsETvQ
https://youtu.be/yk9C8wViXu8
Pacquiao, Marquez, Morales, and Barrera The Great Four:
https://www.youtube.com/watch?v=L3D-twWxwxQ

* litrato mula sa Youtube, nante Reynante Jamili vs Juan Manuel Marquez, Oct. 22, 2000

Huwebes, Oktubre 21, 2021

Paraiso

PARAISO

natanaw mo bang parang paraiso ang paligid,
kabukiran, kagubatan, ang ganda nga'y di lingid
kabundukan, sariwang hangin ang sa iyo'y hatid
ulap na humahalik sa langit ay di mapatid

kung may sakit ka't nagpapagaling, maganda rito
di habang kayraming dapat tugunang mga isyu
mas maganda pa ring kapiling ang uring obrero
nakikibaka't buhay ay handang isakripisyo

ah, mas nais ko pa rin ang putikan sa lansangan
di man paraiso, impyerno man ang kalunsuran
upang magsilbi sa uring manggagawa't sa bayan
kaysa tahimik na buhay at walang katuturan

mas mabuti pang nakakuyom at taas-kamao
kaysa kamaong di maigalaw sa paraiso
may buhay ka nga, may hininga, katawan at ulo
humihinga ka lang ngunit walang buhay sa mundo

- gregoriovbituinjr.
10.21.2021

Miyerkules, Oktubre 20, 2021

Expired na tinapay

EXPIRED NA TINAPAY

ngayon ang expiration date ng nabiling tinapay
sayang, di ko agad inalmusal, di ko ginalaw
subalit kaninang hapon ay mineryendang tunay
upang di masayang, sa kapeng mainit sinawsaw

"consume before" ang nakasulat, bakit kinain pa
aba'y sayang kasi, itae ko na lang talaga
pambihira ka, kalusugan mo'y balewala ba
aba'y ang expired date ay kanina ko lang nakita

sira ba agad ang tinapay sa expiration date
o ito'y tantiya lamang, di pa magkakasakit
basta di na lumampas pa bukas ang aking giit
ito pa'y kinain ko, ganito ako kalupit

sa kapeng mainit, walang matigas na tinapay
pamagat ng pelikula't kasabihan ding tunay
at para sa akin, may salawikaing matibay
sa mainit na kape'y walang expired na tinapay

haynaku, nagbiro na naman ang abang makata
nang may maipalaman lang sa tinapay at tula
ngunit may aral na huwag ipagwalang bahala
na expiration date ay huwag nang abuting lubha

- gregoriovbituinjr.
10.20.2021

Mensahe sa messenger

MENSAHE SA MESSENGER

ngayong araw ay magandang mensahe ang bumungad
hiling sa aking bumalik na't aming ilulunsad
ang sa maralita'y isang malaking aktibidad
bilang sekretaryo heneral, iyon din ang hangad

tatlong araw na aktibidad ang aming gagawin
nais nila'y face-to-face, pwede naman mag-zoom meeting
trentang katao'y target, dapat may social distancing
saan magkakasya ang tatlumpu'y pag-isipan din

di agad magawa, at baka raw magkahawaan
ako pang nagka-covid ang dapat gumawa niyan
nang kami'y magpulong, bakit di ko sinabi iyan
gayong alam ng kapulong ang aking kalagayan

di ako humihingi ng eksempsyon sa gawain
dapat pag-isipan, iba na ang panahon natin
iba't ibang variant pa ng COVID ang dumarating
baka COVID ba'y di nila paniwalaan man din 

sabi ko na lang, sige, akong magmo-mobilisa
ako'ng sekretaryo heneral, kaya sagot ko na
ibigay lang ang detalye nang makapag-umpisa
nang tatlong araw na aktibidad ay matuloy na

gayunman, dapat maging praktikal, imbes pagkain
at pamasahe ng dadalo, pondoha'y zoom meeting
baka mas matipid ang zoom kaysa face-to-face meeting
at di pa magkakahawaan sa ating gawain

- gregoriovbituinjr.
10.20.2021

Martes, Oktubre 19, 2021

Manggagawa, pangulo ng bansa

MANGGAGAWA, PANGULO NG BANSA

isang bus driver si Pangulong Nicolas Maduro
ng bansang Venezuela, tunay na lider-obrero
guro sa primarya ang sa Peru'y kumandidato
at nanalo, siya si Pangulong Pedro Castillo

obrero sa pabrikang metal, lider-unyonista
yaong pangulo ng Brazil na si Lula da Silva
manggagawa rin ang naging Pangulo ng Bolivia
na si Evo Morales, nakatatlong termino na

ipinanalo ng kanilang mamamayang dukha
at ng kapwa nila mahihirap na manggagawa
di trapo, di elitista ang namuno sa bansa
di mayayamang bobotante ang turing sa madla

totoong lider ang nais ng mga mamamayan
na talagang maglilingkod sa madla't buong bayan
sa atin, manggagawa'y tumakbo sa panguluhan
sa katauhan naman ni Ka Leody de Guzman

bayan ay sawa na sa dinastiya't mga trapo
na nanggaling sa iisang pamilya't apelyido
huwag na sa trapong yaong dukha'y laging dehado 
manggagawa naman ang iboto nating pangulo

- gregoriovbituinjr.
10.19.2021

Mga pinaghalawan:
https://www.nbcnews.com/storyline/venezuela-crisis/nicolas-maduro-path-bus-driver-venezuelan-president-n788121
https://www.bbc.com/news/world-latin-america-57941309
https://en.wikipedia.org/wiki/Evo_Morales
https://edition.cnn.com/2016/03/17/world/lula-da-silva-profile/index.html
https://www.youtube.com/watch?v=QSehQ5sbxBs

Salin ng tula kay Che


SALIN NG TULA KAY CHE

Salin ng isang tula mula sa fb page ng End the Blockade of Cuba:
"Alam na alam kong babalik ka
Na uuwi ka mula sa kung saan
Dahil hindi napapatay ng kirot ang mga pangarap
Dahil walang hanggan ang pagmamahal at
Ang mga nagmamahal sa iyo'y di ka nalilimutan" (malayang salin ni Gregorio V. Bituin Jr., 10.19.2021)

Noong Oktubre 17, 1997. Ang mortal na labi ni Che Guevara at ng kanyang mga kasama ay inilibing sa Santa Clara. Matapos ang huling pagpupugay parangal, na pinangunahan ng kanyang pangalawa sa Pagsalakay, na si Ramiro Valdés Menéndez, ang Kumander ng Rebolusyon, na pinagkatiwalaan ng misyon na hanapin ang labi ng mga napaslang na gerilya at ibalik sila sa kanilang bayan, kung saan iniwan ni Che patungo sa Plaza de la Revolución na nagdadala ng kanyang pangalan.

Doon, hinihintay siya ni Punong Kumandante Fidel Castro, na tiyak na itatalaga ni Che ang huling pagninilay sa kanya, tulad ng ipinangako niya sa kanyang sulat ng pamamaalam.

Lunes, Oktubre 18, 2021

Langgam

LANGGAM

nabidyuhan kong isang butil ng kanin ang pasan
ng mga langgam habang sila'y nasalubong naman
ng iba pang langgam na wari'y nagkukumustahan
tila rin nagtanungan, ang butil ba'y galing saan?

mga langgam ay nawala na sa aking paningin
pagkat nagsisuot na sila roon sa ilalim
upang imbakin ang butil sa kanilang kamalig
ito ang sa araw at gabi'y kanilang gawain

ang ibang langgam, butil ay nais ring makakuha
upang sa tag-ulan ay may makakain din sila
kayraming laglag na mumo sa sahig at sa mesa
tulong-tulong at bayanihang papasanin nila

sa kanila ikinukumpara ang manggagawa
kaysisipag, nililikha'y ekonomya ng bansa
kayod-kalabaw na araw-araw gawa ng gawa
pag-unlad ay likha ng kamay nilang mapagpala

- gregoriovbituinjr.
10.18.2021

* ang bidyo ay nasa kawing o link sa FB page na https://www.facebook.com/740781273289142/posts/809324259768176/

Numero

NUMERO

kaysarap ng potasyum na nakapagpapagaling
na nang magtungo sa terasa'y bitbit kong pagkain
nang tila kakaibang sining ang aking mapansin
may numerong otsenta'y sais sa balat ng saging

baka dahil wala agad masulatan ng presyo
para sa isang buong buwig ng saging na ito
sa balat sinulat ng nagmamadaling tindero
ang otsenta'y sais nang agad maibenta ito

bunsod ba ng katamaran kaya doon nagsulat
o sa sipag, daming gawa'y inisyatibang ganap
suki'y nariyan, presyo'y agad sinulat sa balat
ng saging, nasa isip, sipag ay daig ng agap

heto, nadampot ko ang numero otsenta'y sais
bukod sa potasyum, baka kuminis din ang kutis
walang may tagiyawat na unggoy, mukha'y malinis
ah, saging na'y kinain ng katawan kong kaynipis

- gregoriovbituinjr.
10.18.2021

Alapaap

ALAPAAP

narito na namang nakatitig sa alapaap
matapos magluto't maghugas, muling nangangarap
sa patay na oras, sa buhay na aandap-andap
habang tirik ang araw, sa kanyang buong paglingap

ilang oras magninilay at tatambay sa init
habang inaasam ang paggaling mula sa sakit
nasa kabundukang animo'y kaylapit ng langit
kulang na lang ay largabista pag gabing pusikit

maputing alapaap at luntiang kabundukan
sariwa ang hangin at mapunong kapaligiran
masukal na gubat at katabi mo'y kalikasan
tila paraiso itong iyong kagigiliwan

bagamat kaygandang paligid, layon ba'y narito
o ito'y paglayo lamang sa problema ng mundo
ako'y isang tibak na tangan sa puso'y prinsipyo
na may misyong itayo ang lipunang makatao

- gregoriovbituinjr.
10.18.2021

Linggo, Oktubre 17, 2021

Paghahanap ng pangalan ng bagyo

ANG PAGHAHANAP SA PANGALAN NG BAGYONG NAGPABAGSAK NOON SA MGA POSTE NG KURYENTE SA ALABANG
Munting sanaysay ni Gregorio V. Bituin Jr.

Higit isang oras ko nang natapos ang tula kong pinamagatang "Bantang Pag-ulan" nang naisip ko itong rebisahin dahil sa isang taludtod na mukhang mali ang datos. Wala, naisip ko lang sulatin ang tulang iyon. Nailagay ko na sa pesbuk at blog, subalit kailangan talagang baguhin.

Doon kasi sa ikatlong taludtod ng ikaapat na saknong ng aking tula ay nakasulat ang bagyong "Milenyo'y manalasa" at kasunod noon ay "higit sanlinggo kaming walang trabaho talaga". Mukhang hindi akma ang ikatlo't ikaapat na taludtod ng pang-apat na saknong.

"mga poste'y bagsakan nang Milenyo'y manalasa
higit sanlinggo kaming walang trabaho talaga"

Kung "Milenyo", as in millenium, wala na ako sa trabaho ko dati nang mag-milenyo o taon 2000, panahon ni Erap, ang millenium president. Kaya naisip ko, mali yata ang inilagay kong pangalan ng bagyo, nang higit isang linggo kaming nawalan ng trabaho. Kaya nagsaliksik ako kung ano talaga ang pangalan ng bagyo. Nagbagsakan kasi noon ang mga poste ng kuryente dahil sa bagyo, na parang Siling, Biling, Duling, basta may ling, dahil sa salitang darling.

Nagtrabaho ako noon bilang regular machine operator sa edad na 20 sa Precision Engineered Components Corporation (PECCO) sa Alabang, Muntinlupa. Nagtagal ako roon ng tatlong taon, mula Pebrero 1989 hanggang magpasya akong mag-resign noong Pebrero 1992 upang makapag-aral muli. Tutal, bata pa naman ako. Nakuha ako sa trabaho ko bilang machine operator matapos ang anim-na-buwan bilang iskolar ng elektroniks sa Hanamaki-shi, Iwate-ken, sa bansang Japan, mula Hulyo 1988 hanggang Enero 1989.

Natatandaan ko, nilakad ko noon mula Sukat hanggang Alabang nang magbagsakan ang mga poste ng kuryente sa kahabaan ng isang bahagi ng South Superhighway. Ang pabrika namin ay hindi makikita sa labas, kundi dadaan muna kami sa gate ng pabrikang Kawasaki bago makarating sa gate ng PECCO. Humigit kumulang tatlong kilometro rin ang nilakad ko mula sa babaan ng dyip biyaheng Pasay-Rotonda sa Sukat SLEX tungong PECCO. Umuuwi pa ako noon sa Sampaloc, Maynila.

Hinanap ko sa internet ang pangalan ng bagyong nagpabagsak sa maraming poste ng ilaw kaya nawalan kami ng higit isang linggong trabaho upang mas maitama ko naman ang pangalan ng bagyo sa aking tula. Tiyak, hindi Milenyo ang pangalan niyon, na nauna kong naisulat. Baka may magsuri ng aking tula, at ng pangalan ng bagyo, hindi magtugma. Nakakahiya.

Sa talaan ng mga bagyo noong 1990, iisa ang mabigat na pangalan, ang bagyong Ruping noong 1990. Bagamat ang Bising ay tumama sa bansa noong Hunyo 1990 ngunit malayo sa Alabang. 

Halos kalilipat ko lang ng bahay sa Alabang, at nagustuhan ko ang inupahan kong kwarto malapit sa ilog, bandang kalagitnaan o ikatlong bahagi ng 1990. Dahil Enero 1, 1991 ay ika-25 anibersaryo ng kasal ng aking ama't ina. Kaya kung Nobyembre 1990 si Ruping, tiyak hindi ako titira sa malapit sa ilog dahil tiyak apaw iyon.

Ang bagyong Diding naman ay naganap matapos ang pagsabog ng Mount Pinatubo noong Hunyo 1991. Ito ang dahilan upang umalis ako sa tirahan ko sa tabing ilog sa Alabang dahil umapaw ang ilog at nabasa ang aking mga kagamitan. Hindi iyon ang nagpabagsak ng mga poste mula Sukat hanggang Alabang, dahil hindi na nga ako nanggagaling sa Sukat pag papasok sa trabaho kundi sa Alabang na.

Ang bagyong Uring naman ay tumama sa rehiyon ng Bisaya noong Nobyembre 1991 kaya hindi iyon. Pebrero 1992 ay nag-resign na ako sa trabaho. Kaya alin sa mga bagyong iyon ang nagpabagsak sa mga poste ng kuryente mula Sukat hanggang Alabang? Hanggang maisipan kong may 1989 pa nga pala.

Hanggang sa mabasa ko ang hinggil sa bagyong Saling. Ayon sa ulat, "In the Philippines, typhoon Saling left hundreds of thousands homeless and killed 58 people. Power outages were extensive in the Manila region." Iyon na, ang bagyong Saling noong Oktubre 12, 1989 ang nagpabagsak sa mga poste ng kuryente. Kaya naglakad ako mula Sukat hanggang sa aming pabrika noon. Wala pang cellphone noon. Maraming salamat at siya'y aking natagpuan. Napakahalaga talagang makita siya upang magtama ang datos sa tula. Dalawang taludtod na dapat magtugma.

"mga poste'y bagsakan nang Saling ay manalasa
higit sanlinggo kaming walang trabaho't natengga"

Kaya nabuo ko na ang tamang pangalan ng bagyo sa aking tula sa ikaapat na saknong. Narito ang kabuuan ng aking tula:

BANTANG PAG-ULAN

nagdidilim muli ang langit, may bantang pag-ulan
agad naming tinanggal ang mga nasa sampayan
hinanda ang malalaking baldeng pagsasahuran
ng tubig sa alulod, pambuhos sa palikuran

maririnig muli ang malalakas na tikatik
sa mga yero habang nagmumuning walang imik
sana dumating ay di naman bagyong anong bagsik
na sa lansangan magpaanod ng basura't plastik

kayrami kong danas sa bagyong nakakatulala
konting baha sa amin, España'y baha nang sadya
lubog ang Maynilad, tabing City Hall ng Maynila
lestospirosis nga'y batid na noong ako'y bata

naranasan ang Ondoy, nakita ang na-Yolanda
na pawang matitinding bagyong sadyang nanalanta
mga poste'y bagsakan nang Saling ay manalasa
higit sanlinggo kaming walang trabaho't natengga

nagbabanta muli ang ulan, kaydilim ng langit
habang kaninang tanghali lang ay napakainit
nagbabago na ang klima, climate change na'y humirit
dapat paghandaan ang kalikasang nagngingitngit

- gregoriovbituinjr.
10.17.2021

Sa araw upang mapawi ang kahirapan

SA ARAW UPANG MAPAWI ANG KAHIRAPAN
(Oktubre 17 - International Day for the Eradication of Poverty)

ngayon ang araw upang wakasan ang kahirapan
dineklara ng UN, araw na pandaigdigan
deklarasyon itong di natin dapat kaligtaan
dahil ito ang adhika ng dukhang mamamayan

sino nga bang aayaw sa ganitong deklarasyon
baka ang mga mapagsamantala pa sa ngayon
upang tumubo ng tumubo, masa'y binabaon
sa hirap, ani Balagtas nga'y sa kutya't linggatong
"Wakasan ang kahirapan!" yaong sigaw ng dukha
"Lipunan ay pag-aralan!" anang lider-dalita
ito rin ang panawagan ng uring manggagawa
at misyon din ng United Nations sa mga bansa

kaya ngayong araw na ito'y ating sariwain
ang panawagang ito ng maraming ninuno natin
mga lider-maralitang talagang adhikain:
wakasan ang kahirapan at sistema'y baguhin

- gregoriovbituinjr.
10.17.2021

litrato mula sa Uring Manggagawa FB page noong Oktubre 16, 2016
ikalawang litrato mula sa google

Bantang pag-ulan

BANTANG PAG-ULAN

nagdidilim muli ang langit, may bantang pag-ulan
agad naming tinanggal ang mga nasa sampayan
hinanda ang malalaking baldeng pagsasahuran
ng tubig sa alulod, pambuhos sa palikuran

maririnig muli ang malalakas na tikatik
sa mga yero habang nagmumuning walang imik
sana dumating ay di naman bagyong anong bagsik
na sa lansangan magpaanod ng basura't plastik

kayrami kong danas sa bagyong nakakatulala
konting baha sa amin, España'y baha nang sadya
lubog ang Maynilad, tabing City Hall ng Maynila
lestospirosis nga'y batid na noong ako'y bata

naranasan ang Ondoy, nakita ang na-Yolanda
na pawang matitinding bagyong sadyang nanalanta
mga poste'y bagsakan nang Saling ay manalasa
higit sanlinggo kaming walang trabaho't natengga

nagbabanta muli ang ulan, kaydilim ng langit
habang kaninang tanghali lang ay napakainit
nagbabago na ang klima, climate change na'y humirit
dapat paghandaan ang kalikasang nagngingitngit

- gregoriovbituinjr.
10.17.2021

Sabado, Oktubre 16, 2021

Covid, Climate Change, at Panawagan ng WHO

COVID-19 AT CLIMATE CHANGE, ANO NGA BA ANG KANILANG KAUGNAYAN?
Saliksik, sanaysay, at tula ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nito lang Oktubre 11, 2021, naglabas ng press release sa kanilang website ang World Health Organization (WHO) hinggil sa kanilang sampung panawagan ng aksyon sa klima upang matiyak ang paggaling sa COVID-19. Pinamagatan ang press release na "WHO's 10 calls for climate action to assure sustained recovery from COVID-19," habang karugtong naman nito o sub-title ay "Global health workforce urges action to avert health catastrophe."

Dito'y masasabi nating may kaugnayan, direkta man o hindi, ang COVID-19 sa krisis sa klima o climate crisis. Ngunit paano nga ba ang kaugnayan ng mga ito?

Ayon pa sa pahayag ng WHO: "Dapat magtakda ang mga bansa ng mga ambisyosong pambansang pagtataya sa klima kung nais nilang panatilihin ang isang malusog at luntiang paggaling mula sa pandemya ng COVID-19." [aking pagsasalin]

Sa araw ding iyon ay inilunsad ng WHO ang COP26 Special Report on Climate Change and Health habang patungo sa Conference of Parties 26 (COP26) ng United Nations Climate Change Conference na gaganapin sa Glasgow, Scotland. Kumbaga'y nagbibigay sila ng reseta para sa pandaigdigang kalusugan sa mga komunidad para sa aksyon sa klima batay sa dumaraming pananaliksik hinggil sa kaugnayan ng klima at kalusugan.

Ayon kay Dr Tedros Adhanom Ghebreyesus, Director-General ng WHO: “The COVID-19 pandemic has shone a light on the intimate and delicate links between humans, animals and our environment. The same unsustainable choices that are killing our planet are killing people. WHO calls on all countries to commit to decisive action at COP26 to limit global warming to 1.5°C – not just because it’s the right thing to do, but because it’s in our own interests. WHO’s new report highlights 10 priorities for safeguarding the health of people and the planet that sustains us.”

Ang ulat ng WHO ay inilunsad din bilang bukas na liham, na nilagdaan ng higit sa dalawang katlo ng lakas-pangkalusugan sa buong mundo - 300 na mga organisasyong kumakatawan sa hindi bababa sa 45 milyong mga doktor at mga propesyonal sa kalusugan sa buong mundo, na nanawagan para sa mga pambansang pinuno at mga delegasyon ng mga bansa sa COP26 na tuluyang magsagawa ng mga aksyon sa klima.

Ayon pa sa ulat ng WHO: "Ang pagkasunog ng mga fossil fuel ang pumapatay sa atin. Ang climate change ang nag-iisang pinakamalaking banta sa kalusugan na kinakaharap ng sangkatauhan. Habang walang sinuman ang ligtas sa mga epekto sa kalusugan ng nagbabagong klima, nadarama rin itong di patas ng mga pinakamahihina at mahihirap."

Naipaliwanag din ang kaugnayan ng klima at COVID-19 sa blog ng IMF (International Monetary Fund). Ayon sa kanilang blog, "Una, tingnan natin ang ilan sa mga pagkakatulad ng COVID-19 at climate hange. Ang ugali ng tao ay sentral sa parehong krisis. Ang parehong krisis ay pandaigdigan at kapwa nakakasira ng kabuhayan, at kapwa matindi ang epekto sa mga mahihirap at lalong pinalalalim ang umiiral na hindi pagkakapantay. Dahil sa pandemya, maraming nawalan ng trabaho, na mag-iiwan ng pangmatagalang epekto sa ekonomya. Habang inaasahang magdudulot ng matinding pinsala sa ekonomya ang climate change, na matindi ang epekto sa mga mahihirap at maaaring paglitaw ng matinding migrasyon.

Ang parehong krisis ay nangangailangan ng mga pandaigdigang solusyon. Ang krisis sa COVID-19 ay hindi malulutas hanggang makontrol ng lahat ng bansa ang pandemya sa pamamagitan ng malawakang pagbabakuna, at ang krisis sa klima ay hindi malulutas hanggang ang lahat ng nagbubuga ng usok ay umaksyon, na magdadala ng mga global na emisyon sa net zero.

Kahit ang Harvard University School of Public Health, ay nauna nang pinag-aralan ang usaping ito, kung saan may labing-isang tanong na sinagot si Dr. Aaron Bernstein, Direktor ng Harvard Chan C-Change. Ilan sa mga tanong ay ito: Does climate change affect the transmission of coronavirus? Does air pollution increase the risk of getting coronavirus? Does it make symptoms worse? Will warmer weather slow the spread of coronavirus? Can you identify the communities most at-risk, and how and why both COVID-19 and climate change harms them? Why is it so important for health officials to talk about climate change now? Climate change and global health policy are largely treated as separate issues by the public and media. Do we need to adjust our thinking? COVID-19 is killing people now and climate change is killing people now. The scale of actions to combat them are different. Why? Is climate change too expensive to fix.

Ilan sa isinagot ni Dr. Bernstein ay ito: Wala pang direktang ebidensyang nag-uugnay na may malaking kinalaman ang klima sa mga naapektuhan ng COVID-19, ngunit batid nating binabago ng klima ang pakikipag-ugnayan natin sa iba pang espisye sa mundo at malaking bagay iyon sa ating kalusugan. Huwag nating isipin na ang mainit na panahon ang makapipigil sa COVID-19, kundi sumunod pa rin sa mga protokol na sinabi ng mga eksperto sa kalusugan - tulad ng mag-social distancing at maayos na paglilinis ng kamay.

Malawak ang mga tanong-sagot na iyon, na mas magandang basahin ng buo sa kawing o link na nakalagay sa ibaba.

Gayunpaman, dahil sa inilabas na ulat ng WHO, nararapat lang nating isiping malaki talaga ang kaugnayan ng climate change at COVID-19. Kaya magandang pagnilayan natin ang sampung panawagan ng World Health Organization batay sa kanilang ipinahayag.

1. Tumaya sa isang malusog na paggaling. Pagtaya sa isang malusog, luntian at makatarungang paggaling mula sa COVID-19. (Commit to a healthy recovery. Commit to a healthy, green and just recovery from COVID-19.)

2. Hindi pinakikipagtawaran ang ating kalusugan. Ilagay ang kalusugan at hustisyang panlipunan sa puso ng usapang klima sa UN. (Our health is not negotiable. Place health and social justice at the heart of the UN climate talks.)

3. Gamitin ang mga benepisyo sa kalusugan ng pagkilos sa klima. Unahing mamagitan sa klima nang may pinakamalaking nakamit sa kalusugan, panlipunan at pang-ekonomiya.(Harness the health benefits of climate action. Prioritize those climate interventions with the largest health-, social- and economic gains.)

4. Bumuo ng resilyensa sa kalusugan sa mga panganib sa klima. Bumuo ng mga pasilidad at sistemang pangkalusugan na matatag sa klima at sustenable sa kapaligiran, at sumusuporta sa pag-akma sa kalusugan at resilyensa ng lahat ng sektor. (Build health resilience to climate risks. Build climate resilient and environmentally sustainable health systems and facilities, and support health adaptation and resilience across sectors.)

5. Lumikha ng mga sistemang pang-enerhiyang nagpoprotekta at nagpapabuti sa klima at kalusugan. Gabayan ang isang makatarungan at napapaloob na transisyon patungo sa nababagong enerhiya upang makasagip ng buhay mula sa polusyon sa hangin, lalo na mula sa pagkasunog ng karbon. Wakasan ang paghihirap sa enerhiya sa mga sambahayan at pasilidad pangkalusugan. (Create energy systems that protect and improve climate and health. Guide a just and inclusive transition to renewable energy to save lives from air pollution, particularly from coal combustion. End energy poverty in households and health care facilities.)

6. Muling isipin ang mga kapaligiran sa lungsod, transportasyon at kadaliang kumilos. Itaguyod ang sustenable, malusog na disenyo ng lungsod at sistema ng transportasyon, na may pinabuting paggamit ng lupa, pag-akses sa luntian at bughaw na espasyong pangmasa, at prayoridad para sa paglalakad, pagbibisikleta at pampublikong transportasyon.
(Reimagine urban environments, transport and mobility. Promote sustainable, healthy urban design and transport systems, with improved land-use, access to green and blue public space, and priority for walking, cycling and public transport.)

7. Protektahan at ibalik ang kalikasan bilang pundasyon ng ating kalusugan. Protektahan at ibalik ang mga likas na sistema, ang mga pundasyon para sa malusog na buhay, sustenableng sistema sa pagkain at pangkabuhayan. (Protect and restore nature as the foundation of our health. Protect and restore natural systems, the foundations for healthy lives, sustainable food systems and livelihoods.)

8. Itaguyod ang malusog, sustenable at resilyenteng sistema ng pagkain. Itaguyod ang sustenable at resilyenteng produksyon ng pagkain at mas abot-kaya, masustansyang pagdidiyetang naghahatid sa parehong resulta ng klima at kalusugan. (Promote healthy, sustainable and resilient food systems. Promote sustainable and resilient food production and more affordable, nutritious diets that deliver on both climate and health outcomes.)

9. Pondohan ang isang mas malusog, mas patas at mas luntiang kinabukasan upang makapagsagip ng buhay. Transisyon patungo sa isang mabuting ekonomya. (Finance a healthier, fairer and greener future to save lives. Transition towards a wellbeing economy.)

10. Makinig sa komunidad pangkalusugan at magreseta ng kagyat na aksyon sa klima. Pakilusin at suportahan ang komunidad pangkalusugan sa aksyong pangklima. (Listen to the health community and prescribe urgent climate action. Mobilize and support the health community on climate action.)

Bilang pagninilay sa mga nasabing ulat, binuod ko sa dalawang tula ang sa palagay ko'y pagkanamnam sa aking mga nabasa.

Tula 1
ANG COVID-19 AT ANG KRISIS SA KLIMA

may direktang kaugnayan nga ba ang klima't covid
dahil pareho silang krisis ng buong daigdig
na dapat masagot upang solusyon ay mabatid
upang sa pagtugon, buong mundo'y magkapitbisig

ako nga't nagsaliksik sa kanilang kaugnayan
upang mga nabasa'y maibahagi rin naman
sa kapwa, sa kasama, sa bayan, sa daigdigan
upang magtulungan sa paghanap ng kalutasan

kayrami nang namatay sa covid na nanalasa
kayraming namatay sa unos, tulad ng Yolanda
animo'y kambal na krisis na pandaigdigan na
inaaral pa ang kaugnayan ng bawat isa

ako'y nagka-covid, ako'y nasalanta ng Ondoy
mula sa sariling dinanas ang aking panaghoy
dalawang isyung kaybigat, di duyang inuugoy
inalagaan mong tanim ay tuluyang naluoy

Tula 2
SAMPUNG REKOMENDASYON NG WHO

may sampung panawagan ang World Health Organization
hinggil sa klima't kalusugan ng maraming nasyon
halina't namnamin ang panawagan nila't hamon
kung sa klima't covid, mayroon na silang solusyon

ah, nababahala na rin ang WHO, mga kapatid
sa anumang kaugnayan ng climate change at covid
hinandang WHO Report sa sunod na COP ay pabatid
ito'y bukas na liham ring sa buong mundo'y hatid

ang sampung rekomendasyon nila'y isa-isahin
dapat tumaya sa isang malusog na paggaling
lumikha ng sistemang magpoprotekta sa atin
upang mapabuti ang klima't kalusugan natin

hindi pinakikipagtawaran ang kalusugan
ito, pati asam na katarungang panlipunan
ay dapat puso ng isyung klima sa daigdigan
pati pagbuo ng resilyensa ng sambayanan

ang sustenable, malusog na disenyo ng lungsod
at ang sistema ng transportasyon ay itaguyod
pinabuting paggamit ng lupa ay paglilingkod
may espasyong pampublikong ang masa'y malulugod

protektahan natin at ibalik ang kalikasan
bilang talagang pundasyon ng ating kalusugan,
malusog na buhay, pagkain, at pangkabuhayan
patas at luntiang kinabukasan ay pondohan

sa mga eksperto sa kalusugan ay makinig
at sa agarang aksyong pangklima'y magkapitbisig
para sa klima't kalusugan, tayo'y magsitindig 
sa kinabukasan ay may nagkakaisang tinig

Mga pinaghalawan:
https://www.who.int/news/item/11-10-2021-who-s-10-calls-for-climate-action-to-assure-sustained-recovery-from-covid-19
https://www.climatechangenews.com/2021/10/12/un-isolation-fund-launched-support-cop26-delegates-contract-covid-19/
https://blogs.imf.org/2021/07/09/what-covid-19-can-teach-us-about-mitigating-climate-change/
https://www.hsph.harvard.edu/c-change/subtopics/coronavirus-and-climate-change/
https://www.news-medical.net/amp/health/Climate-Change-and-COVID-19.aspx

Magkaibang kulay ng iisang kwaderno

MAGKAIBANG KULAY NG IISANG KWADERNO

ngayon ko napagtanto ang gawa ng potograpo
sa epekto ng ilaw o liwanag sa litrato
lalo't nalitratuhan ang kay misis na kwaderno
kuha ko'y magkaibang kulay, alin ang totoo

kwaderno ba niya'y nangangasul o namumula
maniwala ka man o hindi, kwaderno'y iisa
hapon kong kinunan, ang isa'y nang maliwanag pa
isa naman ay nang bukas ang ilaw na bombilya

ngunit di ko sinasadyang makunan ang ganoon
gayong ang ginamit ko lang ay kamera ng selpon
inisip maigi ang nangyaring tila ilusyon
kwaderno'y tiningnan ano talagang kulay niyon

habang litrato't kwaderno'y sinusuring mataman
napagtanto ko rin ang matagal pinag-isipan
liwanag ng ilaw at araw pala ang dahilan
kongkretong pagsusuri sa kongkretong kalagayan

kung muli kong gagawin, sa totoong kamera na
maging talagang potograpong pangarap tuwina
baka maraming eksperimento ang magawa pa
sa ilaw upang gumanda ang aking mga kuha

- gregoriovbituinjr.
10.16.2021

Basura sa sukal

BASURA SA SUKAL

sa bandang ibaba, katabing gubat na masukal
may kalbong bahagi roong animo'y may nagbungkal
mga plastik na basura pala'y doon nagkural
na baka pamahayan ng insekto pag nagtagal

kitang-kita ang paglitaw lalo pa't walang tanim
dahil basura, lupa'y lason na ang masisimsim
dahil masukal, ang pagpunta'y baka di maatim
baka masalubong pa'y ahas, magdulot ng lagim

paano nangyaring plastik na basura'y naroon
dahil ba gubat na masukal, doon na natipon?
yaong basura mula sa bahay-bahay sa nayon
kagagawan ba ng tao bakit doon nagtapon?

sinong maglilinis niyon? yaon bang nakakita?
ang may malasakit ba sa kalikasan tuwina?
sinong kikilos at magtatanggal ng basura?
hindi ang matapos kunan ng litrato'y wala na

bago pa tayo magkasakit, basura'y tanggalin
bago pamahayan ng insekto, ito'y linisin
sino pa bang magtutulungan kundi tayo na rin
kung paano ang gagawin, ito'y ating planuhin

- gregoriovbituinjr.
10.16.2021

Biyernes, Oktubre 15, 2021

Gabi na naman

GABI NA NAMAN

gabi na naman, matapos kumain at dumighay
nagunita ang mga danas, pakay, latay, ratay
kumusta na ang mga nakaraang paglalakbay
lalo't pakiramdam ng tuwa, luha, saya't lumbay

pinanood ang kandilang apoy ay sumasayaw
nais kong lumabas pagkat liwanag ay natanaw
at pinagmasdan ko ang buwan nang ito'y lumitaw
hanggang nakatago kong pluma't kwaderno'y ginalaw

nais ko munang magsulat bago pa makatulog
lalo na't buwan sa karimlan ay bilog na bilog
habang haraya sa guniguni ko'y umiinog
sa nagunita kaninang ang araw ay palubog

subalit buwan ay naritong siyang pinapaksa
pagkat nagpakita sa panahong nababahala
habang sinindihan ko ang ikalawang kandila
bilang tanda ng paggalang sa mga namayapa

O, buwan, ikaw ang tanglaw sa panahong madilim
ikaw ang liwanag kung may nadamang paninimdim
lalo't aking katabi ang rosas na sinisimsim
ako'y naritong umiibig ng buong taimtim

- gregoriovbituinjr.
10.15.2021

Langgam sa isang tasang kape

LANGGAM SA ISANG TASANG KAPE

(Pasintabi kay Gat Amado V. Hernandez, national artist for literature, na naglathala ng aklat na Langaw sa Isang Basong Gatas.)

may nalunod palang langgam sa kape kong mainit
marunong ba siyang lumangoy at doon pumuslit
ilan pa kaya silang naglutangan doong pilit
iinumin ba o hindi, nag-isip akong saglit

ah, di ko iinumin kung lamok ang lumulutang
dahil baka ma-dengue pa tayo, di natin alam
baka may dala ring mikrobyo itong mga langgam
sayang ang kape o alagaan ang kalusugan?

nagsaliksik pa ako sa internet hinggil dito
wala pa raw namatay sa paglunok lamang nito
sabi pa ng isang blog, antiseptic naman ito
agam-agam ko'y paano kung may dalang mikrobyo?

O, langgam na kung saan-saan na lang tumutulay
tinuturing kang masipag sa bawat paglalakbay
kapara mo raw ay manggagawang sadyang masikhay
dahil nasa kape kita'y di ako mapalagay

- gregoriovbituinjr.
10.15.2021

Parasito

PARASITO

dalawang linggong ibinilad ni misis ang damit
di pa rin mamatay-matay ang kutong nakasabit
dumaan man sa washing machine, binilad sa init

nasa damit na nananahan ang kuto ng manok
mga parasito itong di pa matigok-tigok
paano bang kuto o hanip na ito'y malugmok

bukod sa kuto, mga lamok ay naririyan pa
lamok itong dengue ang dala, kundi man malarya
kaytagal pa namang dumating ng trak ng basura

huwag lang basura'y itapon sa katabing gubat
lalo na't plastik, aba'y huwag sa gubat ikalat
baka dumami ang lamok na sa atin mangagat

ah, katabi man ng masukal na gubat sa bundok
mahalaga'y malinis ang bahay, di nilalamok
kaysarap pang matulog dito lalo na't inantok

magtanim sa paligid ng anumang magugulay
upang pag ito'y lumago, may aanihing tunay
minsan, kita'y maghuntahan dito sa munting bahay

- gregoriovbituinjr.
10.15.2021

Huwebes, Oktubre 14, 2021

Kabataan, balisa sa climate crisis

MGA KABATAAN, NABABALISA SA HINAHARAP DAHIL SA MATINDING EPEKTO NG KRISIS SA KLIMA
Saliksik, sanaysay at tula ni Gregorio V. Bituin Jr.

Nitong nakaraang Setyembre 2021 ay nabalita ang pagkabalisa ng kasalukuyang henerasyon ng mga kabataan mula sa iba't ibang bansa hinggil sa hinaharap o kanilang kinabukasan bunsod ng epekto ng pabago-bagong klima o climate change.

Tingnan muna natin ang pamagat ng mga balita bago natin iulat ang mga nilalaman niyon. Sa BBC news (bbc.com): "Climate change: Young people very worried - survey", Setyembre 14, 2021. Sa cnbc.com: "Nearly half of young people worldwide say climate change anxiety is affecting their daily life," Setyembre 14, 2021. Sa nature.com: "Young people's climate anxiety revealed in landmark survey," Setyembre 22, 2021.  Sa medicalnewstoday.com: "Eco-anxiety: 75% of young people says 'the future is frightening'", Setyembre 28, 2021. Nakababahala rin ang pamagat ng ulat ng The Guardian: "Four in 10 young people fear having children due to climate crisis," Setyembre 14, 2021.

Ayon sa BBC news, nagsagawa ng survey sa 10 bansa, na pinangunahan ng University of Bath sa pakikipagtulungan sa lima pang unibersidad. Ito'y pinondohan ng Avaaz, na isang campaign and research group. Sinasabi nila diumanong ito na ang pinakamalawak na survey na naisagawa, dahil tumugon ay nasa 10,000 kabataang nasa edad na 16 hanggang 25. Ayon naman sa The Guardian, "The poll of about 10,000 young people covered Australia, Brazil, Finland, France, India, Nigeria, the Philippines, Portugal, the UK and the US."

Sa ulat ng cnbc.com, pinangunahan ang pag-aaral ng mga akademiko mula sa Universty of Bath ng United Kingdom at ng Stanford Center for Innovation in Global Health, "among others... under peer review in The Lancet Planetary Health journal."

Ang pangunahing may-akda ng pag-aaral na si Caroline Hickman ng University of Bath ay nagsabi sa BBC News: "This shows eco-anxiety is not just for environmental destruction alone, but inextricably linked to government inaction on climate change. The young feel abandoned and betrayed by governments." Si Ms. Hickman ay mula rin sa University of Bath Climate Psychology Alliance.

Ayon naman kay Liz Marks na may-akda rin ng nasabing pag-aaral at senior lecturer sa University of Bath na nakabibiglang marinig o "shocking to hear how so many young people from around the world feel betrayed by those who are supposed to protect them." At idinagdag pa niya, "Now is the time to face the truth, listen to young people, and take urgent action against climate change." Marahil, di lang makinig kay Greta Thunberg ng Sweden, kundi sa lahat ng mga kabataan. Ayon nga sa Philippine Movement for Climate Justice (PMCJ) kung saan ay matagal ko nang nakasama, na dapat magdeklara na ang gobyerno ng Pilipinas ng climate emergency at kumilos, lalo na ngayong siyam na taon na lang ang nalalabi bago mag-2030.

Matatandaang sinabi ng UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change) noong Oktubre 2018 na may labindalawang taon na lang upang masagip ang mundo sa sitwasyong "point of no return". Ibig sabihin bago mag-2030, dapat magbawas ng emission o usok ang mga bansa upang di abutin ng mundo ang lampas ng 1.5 degrees pang lalong pag-iinit ng daigdig. Kung hindi'y maraming lugar ang lulubog sa tubig dulot ng climate change.

Sinabi naman ni Tom Burke ng think tank na grupong e3G: "It's rational for young people to be anxious. They're not just reading about climate change in the media - they're watching it unfold in front of their own eyes." 

Ayon pa sa mga may-akda, ang antas ng pagkabalisa ng mga kabataan "appear to be greatest in nations where government climate policies are considered weakest." Dagdag pa nila, "failure of governments on climate change maybe defined as cruelty under human rights legislation. Six young people are already taking the Portuguese government to court to argue this case." BBC News

Nabanggit ang Pilipinas sa ulat ng cnbc.news: "Young people from countries in the Global South expressed more worry about the climate crisis, with 92% in the Philippines describing the future as "frightening." Ang ulat na ito'y naging editoryal din ng Philippine Daily Inquirer kung saan ang pamagat ng editoryal ay "The future is frightening." (Oktubre 3, 2021)

Sa Medical News Today ay nakapanayam ang isang Pinay, at ito ang ulat: Mitzi Tan, a 23-year-old Philippina (Filipina) told the University of Bath: "I grew up being afraid of drowning in my own bedroom. Society tells me that this anxiety is an irrational fear that needs to be overcome - one that meditation and healthy coping mechanisms will 'fix.' At its root, our climate anxiety comes from this deep-set of betrayal because of government inaction. To truly address our growing climate anxiety, we need justice."

Mabigat ang huling salitang sinabi ng Pinay: JUSTICE, hindi just tiis. Kaya ang konsepto ng CLIMATE JUSTICE , na naging dahilan din ng pagkakatayo ng Philippine Movement for Climate Justice (PMCJ) noong Hunyo 2010, ay aking niyakap. Hanggang ako'y maging bahagi ng Climate Walk mula Luneta hanggang Tacloban noong Nobyembre 2014, at sa French Leg ng Climate Pilgrimage noong 2015.

Nais kong ibuod ang ulat sa pamamagitan ng tula.

KABATAAN, BALISA DAHIL SA KRISIS SA KLIMA
tula ni Gregorio V. Bituin Jr.
Oktubre 14, 2021

sampung libong kabataan mula sa sampung bansa
o kaya'y sanlibong kabataan sa bawat bansa
ang kinapanayam hinggil sa klimang lumalala
mga tugon sa panayam ay nakababahala

kabataan ay binigo raw ng mga gobyerno
na dapat daw unang tumugon sa krisis na ito 
climate change ay isyu raw ng karapatang pantao
may mga kabataang handang magsampa ng kaso

kabataang balisa sa kanilang hinaharap
pulos pangako lang ba ang gobyernong mapagpanggap?
dahil sa krisis sa klima'y kayraming naghihirap
ngayon pa'y balisa ang kabataang may pangarap

takot ding magkaanak dahil sa krisis sa klima
kinabukasang nakakatakot ang nakikita
wala raw ginagawang sapat ang gobyerno nila
upang lutasin ang krisis na pandaigdigan na

sadyang nakababahala ang ganitong sitwasyon
bagamat may ginagawa ang ating henerasyon
siyam na taon pa, sa krisis ba'y makababangon
sa mga kabataang ito'y anong ating tugon

may hiling na magdeklara ng climate emergency
dito lang sa Pilipinas, ito na'y sinasabi
sana mga gobyerno'y di maging bulag, pipi't bingi
upang sa huli, ang buong mundo'y di magsisisi

Mga pinaghalawan:
https://www.nature.com/articles/d41586-021-02582-8
https://www.cnbc.com/amp/2021/09/14/young-people-say-climate-anxiety-is-affecting-their-daily-life.html
https://www.bbc.com/news/world-58549373
https://www.medicalnewstoday.com/articles/eco-anxiety-75-of-young-people-say-the-future-is-frightening
https://www.google.com/amp/s/amp.theguardian.com/environment/2021/sep/14/four-in-10-young-people-fear-having-children-due-to-climate-crisis
https://www.google.com/amp/s/www.euronews.com/green/amp/2021/09/14/climate-anxiety-as-global-study-reveals-three-in-four-young-people-think-the-future-is-fri